Historia

Rozwój lecznictwa przeciwbólowego w Polsce

A history of pain management in Poland

Początek rozwoju nauki o bólu to okres II wojny światowej a szczególnie bezpośrednio po niej. W 1945 roku John J. Bonica (Seattle, USA) pisał, że złożona problematyka bólu wymaga ogromnej wiedzy i doświadczenia znacznie przekraczającego możliwości pojedynczej osoby [Bonica, 1990a]. Ten sam John J. Bonica w 1953 roku opublikował fundamentalne dzieło o bólu "The Management of Pain" (Postępowanie w bólu) [Bonica, 1953], a w 1960 roku zaproponował i wprowadził w życie działalność wielospecjalistycznej (interdyscyplinarnej) Kliniki Leczenia Bólu [Bonica, 1974; 1976, 1990b]. John J. Bonica jest też inicjatorem i założycielem w 1974 roku Międzynarodowego Towarzystwa Leczenia Bólu (The International Association for the Study of Pain, IASP) [Bonica, 1990b]. Osiągnięcia te w wielu miejscach, w tym również w Polsce, leżały u podstaw zainteresowania problematyką leczenia bólu.

Działalność Lecznicza

Początki rozwoju lecznictwa przeciwbólowego w Polsce sięgają końca lat sześćdziesiątych. Zapoczątkowany był przez anestezjologów, którym problem zwalczania bólu był zawsze bliski. W tym czasie, w Instytucie Onkologii w Gliwicach, dr Bolesław Rutkowski rozpocząl stosowanie pentazocyny łącznie z hydroksyzyną u chorych cierpiących z powodu bólu nowotorowego. Uzyskane wyniki leczenia, przedstawił na Sympozium w Poznaniu, które poświęcone było stosowaniu nowych środków przeciwbólowych w anestezjologii. Był to rok 1972, a organizatorem tego spotkania był Oddział Poznański Towarzystwa Anestezjologów Polskich [Garstka i Rutkowski, 1987].

Pierwsze próby leczenia bólu za pomocą metod fizykalnych przeprowadzono w 1972 roku w Instytucie Onkologii w Gliwicach, u chorych cierpiących z powodu nowotworu. Rok później, w październiku 1973 roku, w tymże Instytucie, została oficjalnie powołana pierwsza w Polsce poradnia przeciwbólowa.

W roku 1975 powstała następna poradnia przeciwbólowa w Warszawie [Borzęcki i wsp., 1977a,b], która w 1977 roku zorganizowała pierwszy kurs w zakresie patofizjologii i leczenia bólu [Kamiński i Borzęcki, 1979]. W latach następnych 1976-1978 powołane zostały poradnie leczenia bólu w Katowicach, Poznaniu [Garstka, 1985], Krakowie, Łodzi. Według danych z ankiet osobowych członków Sekcji Badania i Leczenia Bólu, na terenie całego kraju działa obecnie około 80 poradni leczenia bólu [Garstka i Rutkowski, 1987]. Liczba ta nie obejmuje poradni prywatnych. Większa liczba poradni przypada na regiony przemysłowe. Większość poradni prowadzona jest przez anestezjologów, a tylko kilka obsługują neurolodzy. W przeważającej części są to poradnie jednoosobowe, posługujące się jedną lub kilkoma metodami leczenia. Najczęściej stosowane są: akupunktura, elektrostymulacja, leczenie laserem, blokady, psychoterapia, rzadziej gangliolizy zwojów nerwowych i termolezja. Interdyscyplinarnych poradni w naszym kraju działa zaledwie kilka. Mieszczą się one najczęściej w ośrodkach akademickich lub przy wielodyscyplinarnych poradniach miejskich i wojewódzkich. W skład takich zespołów wchodzą najczęściej: anestezjolog, neurolog, psycholog, lekarz rehabilitacji oraz konsultanci: ortopeda, radiolog, psychiatra, neurochirurg, reumatolog, a w razie potrzeby inni specjaliści. Działalność lecznicza poradni przeciwbólowych dotyczy wszystkich zespołów bólowych, począwszy od zespołów bólowych kręgosłupa, bólów głowy, barku, bólów neuropatycznych i bólu nowotworowego. W ostatnich miesiącach zakres działania poradni przeciwbólowych uległ znacznemu ograniczeniu w związku z restrykcyjnym stanowiskiem Kas Chorych. Zorganizowano natomiast w ostatnich latach około 60 poradni opieki paliatywnej i leczenia bólu nowotworowego (prof. J. Łuczak - informacja ustna).

W Polsce nie istnieje dotychczas żadna regulacja prawna dotycząca organizacji poradni leczenia bólu.

Działalność naukowa

Sekcja Badania i Leczenia Bólu przy Towarzystwie Anestezjologów Polskich została powołana w 1976 roku, tj. dwa lata po utworzeniu Międzynarodowego Towarzystwa Leczenia Bólu, IASP, i zrzeszała początkowo 14 członków. Byli to: M. Borzęcki, J. Dobrogowski, J. Garstka, M. Hilgier, J. Kącki, M. Kowalczyk, A. Kurzbaner, M. Kuś, T. Niedziałkowska, J. Otto, B. Rutkowski, K. Sedlak, B. Szatanik, A. Szczudlik. W niedługim czasie po utworzeniu tej sekcji, utworzono podobną sekcję przy Polskim Towarzystwie Neurologicznym. W 1978 roku powołano Komisję Patofizjologii Bólu przy Komitecie Nauk Neurologicznych Polskiej Akademii Nauk, której zadaniem była koordynacja działalności naukowej pomiędzy zespołami badawczymi i klinicznymi zajmującymi się leczeniem bólu ostrego i przewlekłego [Garstka i Rutkowski, 1987].

Polski Oddział Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu (Polish Chapter of IASP) został powołany na VI Światowym Kongresie Bólu w Adelajdzie, Australia, w kwietnu 1990 r. Jego pierwszym przewodniczącym został doc. dr Jerzy Garstka.

W grudniu 1991 roku zostało zarejestrowano Polskie Towarzystwo Badania Bólu, będące faktycznie polskim oddziałem Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu (Polish Chapter of IASP) zrzeszające 198 członków różnych specjalności. Towarzystwo zarejestrowane zostało w Sądzie Wojewódzkim w Poznaniu. W 1993 roku Polskie Towarzystwo Badania Bólu przystąpiło do Europejskiej Federacji Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu (European Federation of IASP Chapters, EFIC). Zgodnie z obowiązującymi zasadami, Przewodniczący Polskiego oddziału wchodzi w skład Kolegium tej organizacji, tj. EFIC. Zadaniem tej Federacji jest umożliwienie współpracy w zakresie szkoleń i wymiany doświadczeń naukowych i klinicznych pomiędzy lekarzami zajmującymi się leczeniem bólu w różnych krajach.

Działalność naukowo-szkoleniowa Sekcji Badania Bólu przy Towarzystwie Anestezjologów Polskich rozwijała się od samego początku jej istnienia, tj. od 1976 roku [Garstka, 1985]. Pierwsze Sympozjum o charakterze międzynarodowym odbyło się w 1978 roku w Gdańsku. Inicjatorem i organizatorem tego sympozjum był doc. dr hab. med. Aleksander Lewiński, który był także inicjatorem i założycielem tej Sekcji oraz jej pierwszym przewodniczącym. W tym pierwszym sympozjum uczestniczyło ponad 200 naukowców i lekarzy różnych dyscyplin medycyny z 18 krajów świata. Byli wśród nich wielce zasłużeni dla nauki o bólu i znani naukowcy ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, jak prof. dr J.J. Bonica, założyciel i pierwszy przewodniczący Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu z Seattle, prof. B.R. Fink, znany fizjopatolog i anestezjolog, prof. John Loeser, neurochirurg, współtwórca IASP-u, a obecnie past-prezydent, dyrektor Wielodyscyplinarnego Centrum Bólu na Uniwersytecie w Seattle, prof. C.R. Chapman z USA, prof. Prococci i prof. Delfino z Włoch oraz naukowcy z Anglii, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Niemiec, Węgier i ówczesnego Związku Radzieckiego [Lewiński, 1979]. Tematyka obrad obejmowała: aspekty fizjologiczne, anatomiczne i psychologiczne bólu, algometrię w klinice i doświadczeniu oraz leczenie bólu. Wygłoszono łącznie 55 referatów, które dotyczyły najważniejszych zespołów bólowych i różnych metod ich zwalczania. Większość referatów wygłaszana była w języku angielskim. Wysoki poziom referatów i liczny udział w sympozjum wielu naukowców zagranicznych oraz to, że wykłady odbywały się w języku angielskim sprawił, że sympozjum zdobyło światowy rozgłos.

Prof. Mark Swerdlow w artykule "A preliminary history of Pain Relief Clinics in Europe" (Historia rozwoju klinik przeciwbólowych w Europie) opublikowanym w czasopiśmie "The Pain Clinic" w 1986 r. wymienił Gdańsk i Polskę jako miejsce, w którym odbyło się Sympozjum dotyczące bólu [Swerdlow, 1986]. Było to pierwsze doniesienie w piśmiennictwie zagranicznym o działalności Polskiej Sekcji Badania i Leczenia Bólu [Lewiński, 1978].

W maju 1973 roku na zebraniu Oddziału Poznańskiego Towarzystwa Anestezjologów Polskich doc. A. Lewiński wygłosił referat pt.: "Zastosowanie akupunktury w leczeniu bólu przewlekłego". Na tym samym zebraniu prof. O. Maierhofer z Wiednia przedstawił doniesienie o analgezji za pomocą akupunktury w zabiegach operacyinych, a dr med. Bolesław Rutkowski z Gliwic przedstawił swoje doświadczenie dotyczące zwalczania bólu przewlekłego za pomocą elektrostymulacji. Było to pierwsze posiedzenie naukowo-szkoleniowe dotyczące zastosowania akupunktury przez anestezjologów w Polsce [Garstka, 1985].

Doc. A. Lewiński jako jeden z pierwszych, w 1975 roku, oprócz dr B. Rutkowskiego [Lewiński, 1975a; Lewiński 1975b; Lewiński, 1978; Rutkowski i wsp., 1975] i M. Borzęckiego [Domżał i wsp., 1996; Kamiński i Borzęcki, 1979] opublikował w czasopiśmie "Anestezia, reanimacja i intensywna terapia" dwa artykuły dotyczące akupunktury. Pierwszy pt.: "Aktualne poglądy dotyczące akupunktury" [Lewiński, 1975b], drugi pt.: "Poglądy na mechanizm działania analgezji akupunkturowej". W tomie III "Problemy Współczesnej Chirurgii i Anestezjologii" pod redakcią prof. Adama Piskorza w 1978 r. opublikował on obszerny artykuł pt.: "Akupunktura: Fakty i Hipotezy" [Lewiński, 1978]. We wszystkich tych doniesieniach przybliżył polskiemu czytelnikowi nie tylko historię, mechanizm działania akupunktury, ale przytoczył aktualnie obszerne piśmiennictwo zagraniczne i polskie dotyczące tego zagadnienia. Następne konferencje naukowo-szkoleniowe organizowano łącznie z Sekcją Badania i Leczenia Bólu Polskiego Towarzystwa Neurologicznego oraz Komisją Patofizjologii Bólu Komitetu Nauk Neurologicznych Polskiej Akademii Nauk. Odbywały się one w Ustroniu-Jaszowcu (1981 r.), Baranowie, Radziejowicach, Reptach Śląskich, Poznaniu-Błażejewku (1985 r.), Łodzi (1986 r.), Gliwicach, Rudach Raciborskich (1988 r.) Popowie k. Warszawy (1989 r.), Zakopanem (1990 r.) [Garstka i Bowbelska, 1986; Garstka i Rutkowski, 1987]. Członkowie naszej Sekcji brali też czynny udział w międzynarodowych zjazdach i konferencjach naukowych.

W 1985 roku nawiązano współpracę pomiędzy Ośrodkiem Badania i Leczenia Bólu w Vicenza (Włochy), kierownym przez prof. Ruggiero Rizzi, a Komisją Patofizjologii Bólu Komitetu Nauk Neurologicznych PAN. Odbyły się dwie międzynarodowe konferencje naukowe. Pierwsza w Vercelli (Włochy) w 1987 r. i druga w Jabłonnie koło Warszawy w 1988 r. Członkowie Sekcji (Garstka, Hilgier) brali także udział jako wykładowcy w zorganizowanym przez ośrodek włoski w Vizenza, IV Międzynarodowym Praktycznym Kursie Doskonalącym w zakresie terapii bólu.

W ramach swojej działalności Polskie Towarzystwo Badania Bólu organizuje Międzynarodowe Konferencje w zakresie badania i leczenia bólu ostrego i przewlekłego. Dotychczas odbyło się 10 takich konferencji i trzy Zjazdy Polskiego Towarzystwa Badania Bólu.

Pierwszy Zjazd Polskiego Towarzystwa Badania Bólu z udziałem wielu uczestników zagranicznych odbył się w 1994 roku w Krakowie. Uczestniczyło w nim około 350 osób.

Drugi Zjazd Polskiego Towarzystwa Badania Bólu odbył się w Warszawie w 1997 roku. Uczestniczyło w nim około 200 członków Polskiego Towarzystwa Badania Bólu oraz wielu gości zagranicznych z całego świata. W tym czasie odbyło się w Warszawie posiedzenie Zarządu Głównego Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu z siedzibą w Seattle, USA (Council Meeting of IASP). Uczestniczyło w nim 30 członków Zarządu Głównego z prezydentem IASP prof. Jean-Marie Bessonem na czele.

Trzeci Zjazd Polskiego Towarzystwa Badania Bólu odbył się w Katowicach-Szczyrku. Uczestniczyło w nim ponad 400 osób, w tym goście z Czech, Słowacji, Holandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii.

Zgodnie z obowiązującymi zasadami wybrani członkowie Polskiego Towarzystwa Badania Bólu wchodzą w skład Władz Zarządu Europejskiej Federacji Towarzystwa IASP (Maciej Hilgier) i grup roboczych IASP, Tark Force of Ante Pain (Marian Kuś, Jerzy Garstka) oraz Rady Głównej IASP (Council Member of IASP, Jerzy Garstka).

Działalność dydaktyczna

Zakłady Leczenia Bólu Akademii Medycznych organizują i prowadzą szkolenia podyplomowe dwa razy w roku po 2 tygodnie w zakresie leczenia bólu ostrego i przewlekłego dla 8-12 osobowych grup lekarzy.

Szkolenie studentów na VI roku medycyny odbywa się w ramach nauczania anestezjologii i obejmuje 6 godzin wykładów i 16 godzin ćwiczeń i seminariów. Z przeprowadzonych ankiet wśród studentów medycyny Akademii Medycznych Krakowa i Poznania wynika, że absolwent polskich uczelni uzyskuje w ramach nauk podstawowych pewien zasób wiedzy o bólu. W programach nauczania anestezjologii i intensywnej terapii omawia się najczęściej leczenie bólu pooperacyjnego i inwazyjne metody leczenia bólu przewlekłego. Rzadko lub wcale nie omawia się psychologicznych aspektów bólu. Nauczanie studentów o bólu według respondentów jest niewystarczające [Kuś i Garstka, 1993]. Lekarze specjalizujący się w anestezjologii i intensywnej terapii odbywają obowiązkowy dwutygodniowy staż w poradni leczenia bólu.

Od 2000 roku Polskie Towarzystwo Badania Bólu wydaje własne czasopismo, kwartalnik "Ból". Prace dotyczące leczenia bólu ostrego i przewlekłego dotychczas publikowane były najczęściej w czasopiśmie "Anestezjologia i Intensywna Terapia".

Dotychczas ukazało się w Polsce kilka pozycji książkowych dotyczących patofizjologii bólu i jego leczenia opracowanych przez zespoły lekarzy z Krakowa [Dobrogowski i wsp., 1996], Warszawy [Domżał i wsp., 1996; Hilgier, 1995; Jarosz i Hilgier, 1997] i Poznania [Garstka, 1988; 1992].

Piśmiennictwo

• Bonica JJ. Management of Pain. Lea and Febiger, Philadelphia, 1953.
• Bonica JJ. History of Pain Concepts and Therapies, w. The Management of Pain. Lea and Febiger, Philadelphia, London, Wyd. II. 1990; 2-17.
• Bonica JJ. Multidisciplinary /Interdisciplinary/ Pain Programs, w. The Management of Pain. Lea and Febiger, Philadelphia, London, Wyd. II. 1990; 197-208.
• Bonica JJ. Organization and Function of Pain Clinic. Advances in Neurology, Raven Press, New York, 1974; 433-443.
• Bonica JJ. Basic Principles in Managing Chronic Pain, Arch. Surg., 1976; 112: 783-788.
• Borzęcki M, Kącki J, Kamiński B. Rok działalności Poradni Przeciwbólowej, Anest. Reanim. Intensywna Terapia, 1977a; 1: 67-72.
• Borzęcki M, Kącki J, Wejner Br. Próba unowocześnienia dokumentacji chorych w Poradni Zakładu Anestezjologii AM w Warszawie. Pol. Tyg. Lek. 1977b; 17: 655-657.
• Dobrogowski J, Kuś M, Sedlak K, Wordliczek J. Ból i jego leczenie. Springer PWN. Warszawa, 1996.
• Domżał MD, Prusiński A, Szczudlik A, Zalewska B. Ból, podstawowy objaw w medycynie. PZWL, Warszawa, 1996.
• Garstka J. Organizacje Poradni Leczenia Bólu. Materiały V Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Sekcji Badania Bólu przy Towarzystwie Anestezjologów Polskich, 3-5.10.1985, Poznań-Błażejewko, 65-76.
• Garstka J, Bowbelska J. Rozwój anestezjologii wielkopolskiej po II wojnie światowej. Materiały Naukowe Sympozium Historia Anestezjologii w Polsce. Kraków 21.02.1986; 106-112.
• Garstka J, Rutkowski B. The development of the Pain Centers in Poland. Proceedings of the 1st Italian-Polish Meeting on Pain, Vercelli 2-5 April 1987; 118-119.
• Garstka J. Fizjolpatologia i Leczenie Bólu, Wybrane Zagadnienia Anestezjologii i Intensywnej Terapii, pod red. W. Jurczyka, wyd. Akademia Medyczna, Poznań, 1988; 8: 297-313.
• Garstka J. Znieczulenie przewodowe. Biblioteka Chirurga i Anestezjologa. PZWL, Warszawa, 1992.
• Hilgier M. Blokady układu współczulnego. Alfa "Medica Press", Bielsko-Biała, 1995.
• Jarosz J, Hilgier M. Leczenie bólów nowotworowych. Wyd. "Czelej" Lublin, 1997.
• Kamiński B, Borzęcki M. Sprawozdanie z I kursu "Ból i jego zwalczanie" Poradnia Przeciwbólowa Zakładu Anestezjologii Akademii Medycznej w Warszawie, 5.IX.-31.X.1977; Anest. Reanim. Inten. Terap. 1979; 1: 108-109.
• Kuś M, Garstka J. Ocena kształcenia studentów Wydziałów Lekarskich w zakresie leczenia bólu. Anest. Inten. Terap. 1993; 25: 61-66.
• Lewiński A. Poglądy na mechanizm działania akupunkturo-analgezji. Anest. Reanim. Inten. Terap. 1975; 3: 473-481.
• Lewiński A. Aktualne poglądy dotyczące akupunktury. Anest. Reanim. Inten. Terap. 1975 VII; 3: 467-471.
• Lewiński A. Akupunktura: fakty, hipotezy. Problemy wspólczesnej chirurgii i anestezjologii pod red. Adama Piskorza, 1978; 281-292.
• Lewiński A. Sprawozdanie z obrad I Sympozjum "Ból i jego zwalczanie", Gdańsk, 21-22.05.1978. Anest. Reanim. Inten. Terap. 1979; 1: 105-106
• Rutkowski B, Adamus J, Niedziałkowska T, Katainy Zb, Otto J. Próba zastosowania akupunktury do analgezji chirurgicznej. Anest. Reanim. Inten. Terap. 1975; 2: 317-321.
• Swerdlow M. A preliminary history of Pain Relief Clinics in Europe. The Pain Clinic 1986; 2: 77-82.

Jerzy Garstka
Zakład Anestezjologii i Leczenia Bólu, Instytut Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Akademia Medyczna, Poznań